Güvenlik soruşturması ve arşiv araştırması, kamuya atanacak kişilerin güvenilirliğini sağlamak ve devlet güvenliğini korumak amacıyla yapılan araştırmalardır. Türkiye’de 1980’li yıllardan itibaren devlet kurumlarında görevlendirilecek kişilerin geçmişi, kişisel sicili ve ilişkileri hakkında bilgi edinilmesi amacıyla yürütülen bu süreç, özellikle gizlilik dereceli birimlerde çalışan personel için önem arz etmektedir. 2016 yılındaki OHAL döneminden sonra, güvenlik soruşturması ve arşiv araştırması uygulaması kamuya alımların tamamına yayılmıştır.
Bu süreçte devlet memuru olarak atanacak kişiler için güvenlik açısından belirli şartlar ve gereksinimler aranmaktadır. Memur olmak isteyenlerin, güvenlik soruşturması ve arşiv araştırması sonucunda olumlu bir değerlendirmeden geçmesi gereklidir. Özellikle bazı meslek grupları için daha titiz bir araştırma yapılır ve bu süreç, başvuru sahiplerinin devlete bağlılık ve güvenilirlik ölçütlerine uygunluğunu değerlendirmeye yöneliktir.
Başvuru sahibinin güvenlik riski taşıyıp taşımadığını belirlemek için detaylı bir inceleme içerir. Bu kapsamda aşağıdaki unsurlar göz önünde bulundurulmaktadır:
Bu bilgiler, ilgili makamların kayıtları, adli sicil kayıtları ve soruşturmayı yürüten görevlinin çevre araştırması sonucunda elde edilir. Tüm bu araştırmalar sonucunda kişinin kamuya atanmasının uygun olup olmadığına dair bir rapor hazırlanır.
Güvenlik soruşturması süreci, yetkili birimlerce yürütülen kapsamlı bir araştırmadır. Yönetmeliğin 12’nci maddesi uyarınca, soruşturma ve arşiv araştırmasının nasıl yapılacağına ilişkin usuller belirlenmiştir. İlgili kurumlar, güvenlik soruşturması ve arşiv araştırmasını detaylı bir rapor olarak düzenleyerek değerlendirir. Bu raporun nihai değerlendirmesi, atamaya yetkili amir tarafından yapılır.
Güvenlik soruşturması, kişinin geçmişini, sosyal çevresini, aile ilişkilerini ve devlet güvenliğine yönelik potansiyel riskleri göz önünde bulundurarak yürütülür. Kişinin sosyal yaşamı, davranışları ve çevresel etkiler değerlendirilir ve devlete bağlılık ölçütleri kapsamında bir karar verilir.
Güvenlik soruşturması olumsuz sonuçlanan kişilere, bu durum resmi yollarla tebliğ edilir. Tebliğ işlemi yazılı olarak yapılabileceği gibi, SMS veya CİMER üzerinden de bildirim yapılabilir. Güvenlik soruşturmasının hangi sebeple olumsuz sonuçlandığı ise kişiye açıklanmaz; sadece olumsuz sonuç bilgisi verilir. Güvenlik soruşturmasının gizlilik esaslarına tabi olması nedeniyle içeriğe dair bilgiye erişim mümkün değildir.
Olumsuz sonuçlanan güvenlik soruşturması durumunda, kişi 60 gün içinde İdare Mahkemesi’ne dava açarak kararın iptali ve yürütmenin durdurulması talebinde bulunabilir. Bu süre, kişinin dava hakkını koruyabilmesi açısından oldukça kritiktir. Kadim Hukuk ve Danışmanlık gibi hukuk büroları, güvenlik soruşturmasının olumsuz sonuçlanması durumunda hukuki destek sağlamaktadır.
Özellikle güvenlik gerektiren mesleklerde zorunlu bir uygulamadır. Bu meslek grupları arasında, polis okulu öğrencileri, uzman çavuşlar, subay ve astsubay adayları, öğretmenler, doktorlar, zabıt katipleri, taşeron işçiler ve diğer devlet memurları yer almaktadır. Kamuya atanmadan önce yapılan bu araştırma, bireylerin devlet için potansiyel bir risk taşıyıp taşımadığını ortaya koymayı amaçlar.
Mevzuata göre 60 iş günü içinde tamamlanmalıdır. Ancak yoğunluk, kurumlar arası iletişim sorunları gibi nedenlerle bu süre zaman zaman uzayabilmektedir. Sürecin uzaması durumunda, ilgili kuruma dilekçe ile başvuru yaparak sürecin hızlandırılması talep edilebilir. Sürecin uzun sürmesi, kamu görevine atanmayı bekleyen adaylar açısından sıkıntı oluşturabilmektedir.
Anayasa Mahkemesi’nin iptal kararının ardından, 2021 yılında 7315 sayılı Güvenlik Soruşturması ve Arşiv Araştırması Kanunu kabul edilmiştir. Bu kanun ile birlikte güvenlik ve arşiv araştırması daha geniş kapsamda düzenlenmiştir. 7315 sayılı kanun uyarınca, tüm memuriyet ve kamu görevlerine atanacaklar için arşiv araştırması yapılacaktır. Kanun, kamu kurumlarında görevlendirilecek kişilerin devlet güvenliğine uygunluğunu sağlamak amacıyla hazırlanmıştır.
Bu yeni düzenleme ile birlikte, güvenlik soruşturması ve arşiv araştırması daha detaylı ve sıkı bir şekilde yapılmakta olup, kamu görevlerine yapılacak tüm atamalarda titizlikle uygulanmaktadır.
Arşiv araştırması, kişinin geçmişe yönelik bilgilerinin devlet kayıtlarından incelenmesi sürecidir. Bu süreçte, kişilerin adli sicil kaydı, aranma durumu, varsa hakkında kesinleşmiş mahkeme kararları, devam eden soruşturma ve kovuşturmalar, kamu görevinden çıkarılma veya memuriyetten men edilme durumları gibi bilgiler dikkate alınır.
Bu araştırma ile başvuru sahibinin devlet güvenliği açısından herhangi bir sakınca taşıyıp taşımadığı belirlenir. Kişinin kamuya atanmasının uygun olup olmadığı, mevcut kayıtlardan elde edilen veriler doğrultusunda değerlendirilmektedir.
Genel Bilgi Toplama (GBT), kolluk kuvvetlerinin hakkında yakalama kararı bulunan kişileri takip etmek amacıyla yürüttüğü bir bilgi toplama sistemidir. GBT, bireylerin sabıka kayıtları, mahkeme kararları ve yakalama emirleri gibi bilgileri içeren bir veri tabanıdır. Güvenlik soruşturması ve arşiv araştırması kapsamında, kişinin GBT kayıtları da dikkate alınarak detaylı bir inceleme yapılır.
GBT araştırması, güvenlik soruşturması sürecinde önem arz eden bir bileşendir ve kişinin suç geçmişi veya aranma durumu gibi bilgilere ulaşılmasını sağlar.
Güvenlik soruşturması ve arşiv araştırması Türkiye’de üç ana kurum tarafından yürütülmektedir. Bu kurumlar:
Bu kurumlar, 7315 sayılı Güvenlik Soruşturması ve Arşiv Araştırması Kanunu kapsamında, kamuya atanacak kişiler hakkında güvenlik değerlendirmesi yapar. Mevcut mevzuat bu sürecin işleyişini düzenlerken, güvenlik soruşturmasının nasıl yapılacağı ve hangi yöntemlerle yürütüleceği idare tarafından belirlenmektedir.
Güvenlik soruşturması sonucunda elde edilen veriler, değerlendirme komisyonu tarafından incelenir. Komisyon, güvenlik ve arşiv araştırması sonucunda elde edilen bilgilerin kamu görevine atanma açısından uygun olup olmadığını değerlendirir. Komisyon, başkan dahil en az beş kişiden oluşur ve bu kişiler tek sayıda olacak şekilde atanır. Güvenlik soruşturmasının sonucuna göre nihai atama kararı, atamaya yetkili amir tarafından verilir.
Değerlendirme komisyonu, güvenlik riski taşıyan unsurları değerlendirerek kişinin kamuya atanmasının uygun olup olmadığına karar verir.
Anayasa Mahkemesi’nin verdiği kararlar ile güvenlik soruşturmasına ilişkin bazı hükümler iptal edilmiştir. Örneğin, 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 48-A/8. maddesi iptal edilerek, memur alımlarında güvenlik soruşturması yapılmasının dayanağı ortadan kaldırılmıştır. Benzer şekilde, sözleşmeli personel alımlarında da güvenlik soruşturması şartı kaldırılmıştır.
Buna göre, öğretmenlik, hemşirelik ve benzeri kamu görevlerinde artık güvenlik soruşturması yapılmamaktadır. Ancak güvenlik gerektiren polis, asker ve istihbarat görevlisi gibi mesleklerde güvenlik soruşturması hala devam etmektedir. Anayasa Mahkemesi’nin iptal kararı sonrası yeni yasa teklifleri hazırlanmış olup, Meclis onayı ile yeni düzenlemelerin yürürlüğe girmesi beklenmektedir.
Güvenlik soruşturması süreci, yetkili birimler tarafından belirlenen yöntemlerle yürütülür. Bu süreçte, kişinin sosyal çevresi, aile ilişkileri, varsa sabıka kaydı ve geçmişteki yasal durumları incelenir. Soruşturma sonucunda elde edilen bilgiler, komisyon tarafından değerlendirilerek kişinin kamu görevine atanmasının uygun olup olmadığına karar verilir.
Kamuya atanacak kişiler hakkında yürütülen güvenlik soruşturması ve arşiv araştırması titizlikle yapılır ve sürecin sonunda atamaya yetkili amir tarafından nihai karar verilir.
Güvenlik soruşturması ve arşiv araştırması özellikle güvenlik ve gizlilik gerektiren mesleklerde zorunludur. Güvenlik soruşturması yapılan başlıca meslekler şunlardır:
Güvenlik soruşturması ve arşiv araştırması süreçlerinde ceza hukuku kapsamına giren konular önemli bir yer tutmaktadır. Bursa Ceza avukatı, soruşturmanın hukuki yönlerini inceleyerek kişinin geçmişteki cezai durumları veya devam eden soruşturmaları hakkında bilgi sağlayabilir. Ceza hukukuna ilişkin bir geçmişe sahip olan adaylar için güvenlik soruşturması süreci daha titiz yürütülmekte, bu nedenle olumsuz bir karar durumunda ceza avukatının desteğiyle idari dava açılması gibi yollar değerlendirilir. Ceza hukuku uzmanı bir avukat, kişinin güvenlik soruşturmasının adil bir şekilde yürütülmesi için hukuki süreçleri takip ederek bireyin haklarını korumada etkili rol oynar.
